Dowamy
103-nji madda. Kazyýetlerde işler açyk seljerilýär. Işiň ýapyk mejlisde diňlenilmegine diňe kanunda göz öňünde tutulan halatlarda, kazyýet önümçiliginiň ähli düzgünlerini berjaý etmek bilen ýol berilýär.
Kazyýet önümçiligi taraplaryň deňligi we bäsleşigi esasynda amala aşyrylýar.
104-nji madda. Kazyýet önümçiligi döwlet dilinde alnyp barylýar. Işe gatnaşýan we kazyýet önümçiliginiň dilini bilmeýän adamlara terjimeçiniň kömegi arkaly işiň materiallary bilen tanyşmak, kazyýet hereketlerine gatnaşmak, şeýle hem kazyýet mejlisinde ene dilinde çykyş etmek hukugy üpjün edilýär.
105-nji madda. Türkmenistanyň kazyýetleriniň çözgütlerine, hökümlerine we gaýry kararlaryna taraplaryň şikaýat etmäge hukugy bardyr.
106-njy madda. Kazyýetleriň çözgütleri, hökümleri we gaýry kararlary Türkmenistanyň çäginde ýerine ýetirilmegi üçin hökmanydyr.
107-nji madda. Ýuridik kömegi almaga bolan hukuk kazyýet önümçiliginiň islendik tapgyrynda kepillendirilýär.
Ýuridik kömegi bermek adwokatlar we şeýle kömegi bermäge hukugy bolan beýleki fiziki we ýuridik şahslar tarapyndan amala aşyrylýar.
108-nji madda. Kazyýetleriň ygtyýarlylyklary, olary döretmegiň we işiniň tertibi kanun bilen kesgitlenýär.
VI BAP. ÝERLI DÖWLET DOLANDYRYŞY
109-njy madda. Ýerli döwlet dolandyryşy ýerli wekilçilikli we ýerine ýetiriji edaralar tarapyndan amala aşyrylýar.
110-njy madda. Welaýatlarda, etraplarda we şäherlerde agzalary degişli dolandyryş-çäk birliklerinde ýaşaýan Türkmenistanyň raýatlary tarapyndan kanunda bellenilen tertipde saýlanýan ýerli wekilçilikli edaralar ��” halk maslahatlary döredilýär.
111-nji madda. Halk maslahaty degişli çäkde:
1) ykdysady, durmuş we medeni taýdan ösdürmegiň maksatnamalarynyň ýerine ýetirilmegini üpjün edýär;
2) ýerli býujeti we onuň ýerine ýetirilişi hakynda hasabaty tassyklaýar;
3) kanunylygyň berjaý edilmegine we jemgyýetçilik tertibini gorap saklamaga, raýatlaryň hukuklarynyň we kanuny bähbitleriniň goralmagyna ýardam edýär;
4) çägi ykdysady, durmuş we medeni taýdan ösdürmek çygrynda amala aşyrylýan işler barada ýerli ýerine ýetiriji edaralaryň ýolbaşçylarynyň habarlaryny diňleýär;
5) Türkmenistanyň kanunçylygy bilen halk maslahatynyň ygtyýarlylyklaryna degişli edilen gaýry meseleleri çözýär.
Halk maslahatynyň kabul eden kararlary degişli çäkde ýerine ýetirmek üçin hökmanydyr.
Halk maslahatynyň, onuň agzalarynyň wezipeleri, ygtyýarlyklary we işiniň tertibi kanun bilen kesgitlenýär.
112-nji madda. Ýerlerde ýerine ýetiriji häkimiýeti: welaýatlarda ��” welaýat häkimleri, etraplarda ��” etrap häkimleri, şäherlerde ��” şäher häkimleri amala aşyrýarlar.
113-nji madda. Häkimler Türkmenistanyň Prezidenti tarapyndan wezipä bellenýär we wezipeden boşadylýar hem-de oňa hasabat berýärler.
114-nji madda. Häkimler ýerli ýerine ýetiriji edaralaryň ��” häkimlikleriň işine ýolbaşçylyk edýärler, Türkmenistanyň Konstitusiýasynyň, kanunlarynyň, Türkmenistanyň Prezidentiniň, Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň namalarynyň, Türkmenistanyň Mejlisiniň kararlarynyň ýerine ýetirilmegini üpjün edýärler.
Häkimler öz ygtyýarlyklarynyň çäklerinde garamagyndaky ýerlerde ýerine ýetirilmegi üçin hökmany bolan kararlary kabul edýärler.
115-nji madda. Häkimleriň wezipeleri, ygtyýarlyklary we işiniň tertibi kanun bilen kesgitlenýär.
IV BÖLÜM. ÝERLI ÖZ-ÖZÜŇI DOLANDYRYŞ
116-njy madda. Ýerli öz-özüňi dolandyryşy wekilçilikli edaralar, agzalary degişli dolandyryş-çäk birliklerinde ýaşaýan Türkmenistanyň raýatlary tarapyndan saýlanýan Geňeşler amala aşyrýarlar.
Geňeşleri döretmegiň we işiniň tertibi kanun bilen kesgitlenýär.
117-nji madda. Geňeşiň döwlet häkimiýet edaralary bilen özara gatnaşyklary kanuna laýyklykda amala aşyrylýar.
118-nji madda. Geňeş degişli çäkde:
1) ykdysady, durmuş we medeni taýdan ösdürmegiň esasy ugurlaryny kesgitleýär;
2) býujeti düzýär we tassyklaýar, onuň ýerine ýetirilişi hakynda hasabaty taýýarlaýar;
3) salgytlary we ýerli ýygymlary, olary almagyň tertibini belleýär;
4) özüne degişli eýeçiligi dolandyrýar;
5) tebigy baýlyklary rejeli peýdalanmak we daşky gurşawy goramak boýunça çäreleri kesgitleýär;
6) jemgyýetçilik tertibini gorap saklamaga ýardam edýär;
7) kanun tarapyndan Geňeşiň ygtyýarlylyklaryna degişli edilen gaýry meseleleri çözýär.
Geňeşiň öz ygtyýarlylyklarynyň çäklerinde kabul eden çözgütleri degişli çäkde ýerine ýetirmek üçin hökmanydyr.
Geňeşlere amala aşyrylmagy üçin zerur bolan maddy we maliýe serişdelerini bölüp bermek arkaly kanun bilen aýry-aýry döwlet ygtyýarlyklary berlip bilner. Berlen ygtyýarlyklaryň durmuşa geçirilmegine döwlet tarapyndan gözegçilik edilýär.
119-njy madda. Geňeş öz agzalarynyň arasyndan Geňeşiň işine ýolbaşçylyk edýän we oňa hasabat berýän arçyny saýlaýar.
Arçyn Geňeşiň çözgütleriniň, döwlet häkimiýet edaralarynyň namalarynyň ýerine ýetirilmegini üpjün edýär, şeýle hem ýerli ähmiýeti bolan gaýry meseleleri çözýär.
V BÖLÜM. SAÝLAW ULGAMY, SALA SALŞYK
120-nji madda. Türkmenistanyň Prezidentiniň, Mejlisiň deputatlarynyň, halk maslahatlarynyň we Geňeşleriň agzalarynyň saýlawlary ählumumydyr we deňdir. Türkmenistanyň on sekiz ýaşy dolan raýatlarynyň saýlamaga hukugy bardyr, her bir saýlawçynyň bir sesi bar.
Saýlawlara kazyýet tarapyndan kämillik ukyby ýok diýlip ykrar edilen raýatlar, azatlykdan mahrum ediliş ýerlerinde jeza çekýän adamlar gatnaşmaýarlar. Beýleki halatlarda raýatlaryň saýlaw hukuklarynyň çäklendirilmegine ýol berilmeýär we ol kanunda bellenilen jogapkärçilige eltýär.
121-nji madda. Saýlawlar gününe çenli ýigrimi bäş ýaşy dolan we soňky on ýylyň dowamynda Türkmenistanda hemişelik ýaşaýan Türkmenistanyň raýaty Mejlisiň deputatlygyna saýlanyp bilner.
Türkmenistanyň Mejlisiniň deputatlygyna, halk maslahatlarynyň we Geňeşleriň agzalygyna dalaşgärlere bildirilýän talaplar Türkmenistanyň kanunlary bilen kesgitlenýär.
122-nji madda. Saýlawlar göni saýlawlardyr we saýlanylýan adamlar raýatlar tarapyndan gös-göni saýlanýarlar.
123-nji madda. Saýlawlarda ses bermek gizlindir, ses bermegiň barşynda saýlawçylaryň öz erk-islegini beýan edişine gözegçilik edilmegine ýol berilmeýär.
124-nji madda. Dalaşgärleri hödürlemek hukugy syýasy partiýalara we raýatlaryň toparlaryna degişlidir hem-de kanuna laýyklykda amala aşyrylýar.
125-nji madda. Döwlet we jemgyýetçilik durmuşynyň möhüm meselelerini çözmek üçin ählihalk we ýerli sala salşyklary geçirilip bilner.
Sala salşygyň netijesinde kabul edilen çözgütler diňe sala salşyk ýoly bilen ýatyrylyp ýa-da üýtgedilip bilner.
126-njy madda. Türkmenistanyň Mejlisiniň deputatlarynyň bellenilen sanynyň azyndan üçden iki böleginiň teklibi boýunça ýa-da saýlaw hukugyna eýe bolan raýatlaryň azyndan iki ýüz elli münüsiniň teklibi boýunça ählihalk sala salşygyny geçirmek barada çözgüdi kabul etmek hukugy Türkmenistanyň Mejlisine degişlidir.
127-nji madda. Ýerli sala salşyklary bellemek hukugy öz başlangyjy boýunça ýa-da degişli çäkde ýaşaýan saýlawçylaryň azyndan dörtden bir böleginiň teklibi boýunça Geňeşe degişlidir.
128-nji madda. Sala salşyklar ählumumy, deň, göni we gizlin ses bermek ýoly bilen geçirilýär.
Sala salşyklara Türkmenistanyň saýlaw hukugyna eýe bolan raýatlary gatnaşýarlar.
129-njy madda. Saýlawlary we sala salşyklary geçirmegiň tertibi kanun bilen kesgitlenýär. Saýlawlar we sala salşyklar adatdan daşary we harby ýagdaý döwründe geçirilmeýär.
VI BÖLÜM. PROKURATURA
130-njy madda. Türkmenistanyň kanunlarynyň, Türkmenistanyň Prezidentiniň, Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň namalarynyň, Türkmenistanyň Mejlisiniň kararlarynyň takyk we birmeňzeş berjaý edilişine gözegçilik etmek Türkmenistanyň Baş prokuroryna hem-de oňa tabyn prokurorlara ýüklenýär.
Prokuror kazyýetlerde işleriň garalmagyna kanunda bellenilen esaslarda we tertipde gatnaşýar.
131-nji madda. Prokuratura dessin-agtaryş işiniň kanunylygyna we jenaýat işleriniň derňelişine gözegçilik edýär.
132-nji madda. Prokuratura edaralarynyň ýeke-täk merkezleşdirilen ulgamyna Türkmenistanyň Baş prokurory ýolbaşçylyk edýär.
Prokurorlary wezipä bellemegiň we wezipeden boşatmagyň tertibi, ygtyýarlyklarynyň möhletleri kanun bilen kesgitlenýär.
133-nji madda. Türkmenistanyň Baş prokurory we oňa tabyn prokurorlar öz ygtyýarlyklaryny amala aşyranlarynda diňe kanuny gollanýarlar.
134-nji madda. Prokuratura edaralarynyň ygtyýarlylyklary, olary döretmegiň we işiniň tertibi kanun bilen kesgitlenýär.
VІI BÖLÜM. YKDYSADYÝET WE MALIÝE-KARZ ULGAMY
135-nji madda. Türkmenistanyň ykdysadyýeti bazar gatnaşyklary ýörelgelerine esaslanýar.
Döwlet telekeçiligi höweslendirýär we goldaýar, kiçi we orta işewürligiň ösmegine ýardam edýär.
136-njy madda. Döwlet salgytlary, ýygymlar we gaýry hökmany tölegler, olary tölemek borjunyň esaslary, salgyt töleýjiniň hukuk taýdan goraglylygynyň ulgamy kanun tarapyndan bellenýär.
137-nji madda. Türkmenistanyň maliýe-karz ulgamy býujet ulgamyny, bank ulgamyny, maliýe institutlaryny, şeýle hem kärhanalaryň, guramalaryň, edaralaryň we Türkmenistanyň raýatlarynyň maliýe serişdelerini öz içine alýar.
Türkmenistanda ýeke-täk býujet-maliýe, salgyt, pul we karz syýasaty alnyp barylýar.
138-nji madda. Türkmenistanyň býujet ulgamy Türkmenistanyň Döwlet býujetiniň düzüm bölegi bolan ähli derejedäki býujetleriň jeminden ybaratdyr.
Türkmenistanyň býujet ulgamynyň emele getirilişiniň we hereket edişiniň umumy ýörelgeleri, şeýle hem Türkmenistanda býujet işiniň we býujetara gatnaşyklarynyň esaslary kanun tarapyndan kesgitlenýär.
139-njy madda. Türkmenistanyň bank ulgamy Türkmenistanyň Merkezi bankyny we karz edaralaryny öz içine alýar.
Türkmenistanyň Merkezi banky ýeke-täk döwlet pul-karz syýasatyny geçirmegi, nagt pul dolanyşygyny guramagy, hasaplaşyk-töleg ulgamynyň işlemegini, karz edaralarynyň kreditorlarynyň we goýumçylarynyň bähbitlerini goramagy, şeýle hem Türkmenistanyň halkara ätiýaçlyklarynyň dolandyrylmagyny üpjün edýär we kanunda göz öňünde tutulan beýleki wezipeleri ýerine ýetirýär.
140-njy madda. Türkmenistanyň milli pul birligi manatdyr. Puluň emissiýasy diňe Türkmenistanyň Merkezi banky tarapyndan amala aşyrylýar.
Türkmenistanyň çäginde daşary ýurt pulunyň dolanyşygy kanun bilen düzgünleşdirilýär.
VIII BÖLÜM. JEMLEÝJI DÜZGÜNLER
141-nji madda. Kanunlar, döwlet edaralarynyň we wezipeli adamlaryň beýleki hukuk namalary Konstitusiýanyň esasynda we şoňa laýyklykda kabul edilýär.
Konstitusiýada we kanunlarda görkezilýän düzgünler biri-birine gabat gelmedik halatynda Konstitusiýanyň düzgünleri hereket edýär.
142-nji madda. Konstitusiýanyň döwleti dolandyrmagyň prezident respublikasy görnüşinde amala aşyrylýandygy hakyndaky düzgünleri üýtgedilip bilinmez.
143-nji madda. Konstitusiýany kabul etmek we ony üýtgetmek hakynda konstitusion kanun, eger Türkmenistanyň Mejlisiniň deputatlarynyň bellenilen sanynyň azyndan üçden iki bölegi ýa-da ählihalk sala salşygyna gatnaşan Türkmenistanyň raýatlarynyň ýarysyndan köpüsi oňa ses beren bolsa, ol kabul edilen diýlip hasap edilýär.