Sözbaşyny goşa dyrnaga almagymyz geň galdyran bolmagy ähtimal. Ýa-da siz oňa asla üns hem beren dälsiňiz?! Bularyň haýsysy hem bolanlygynda zyýany ýok. Biz bu gün söhbetimizde sözbaşyny gönümel manysynda ulanmanlygymyzy bildirmek üçin goşa dyrnaga aldyk. Biziň bu günki söhbedimiz bolsa halypa hem şägirt, halypalyk we şägirtlik barasynda bolar.
Halkymyzyň arasynda haçan döränligini anyk aýdyp bolmajak, “Halypasy bolmadygyň şägirdi bolmaz” diýen dana jümle ýaşap gelýär. Göräýmäge üýtgeşik bir zat däl ýaly hem bolsa, şägirdi bolmasa ýaşan ömri puja çykjak adamlaryň hem barlygyny unutmaly däl. Bu esasan hem öz ömrüni ylyma, döredijilige, ussaçylygyň dürli görnüşlerine bagyşlan adamlara aýratyn degişlidir. Ozalam bir danadan: “Allanyň iň uly sowgady nämedir?!” diýip soranlarynda ol: “Akyldyr!” diýip jogap beripdir. Hawa, Magtymguly atamyz bolsa bu dana pikiri “Söz akylyň şaýadydyr!” diýip dowam edýär. Adamynyň, onda-da döredijilik adamsynyň sözleri onuň akylynyň we aň derejesiniň diňe bir şaýady däl-de, eýsem kepilnamasy bolýar. Adam öz ady bilen halka ýaýan her bir sözüniň jogapkärçiligini ömri tamam bolanyndan soň hem çekýänligini hiç wagt ýatdan çykarmaly däl. Eger-de “Iliň güýji, siliň güýji” bolsa, onda sözüň güýji, ömrüň güýji diýip çekinmän aýtsa bolar. Çünki Magtymguly ýaly ulus illeriň ykbalyny şygryna baglap bilen şahsyýetlere taryhda kän gabat gelmek bolýar. Özi hem bu ähli halklara we milletlere degişli hakykatdyr.
Ýürekdeş dostum bilen arada biziň eramyzyň birinji asyrynda ýaşap geçen belli filosof, alym, syýasatçy, ýazyjy-dramaturg Seneka hakynda gürrüň etdik. Senekanyň belli tragediýalary bilen institut döwrümde tanyşlygym bar hem bolsa, onuň ýazyjy hökmünde döreden eserleri bilen kän bir içgin tanyşlygym ýokdy. Dostum maňa bu beýik ýazyjynyň has başgaça tarapyny açmagyma kömek berdi. Hawa, men hut şol günden başlap Senekanyň “Lussiliýa ahlak hatlary” (“Нравственные письма Луцилию” elbetde terjimäni men şeýle atlandyrmagy dogry hasap etdim. Başgaça hem bolup biler!) atly kitabyny okamaga başladym. Men bir tarapdan-a özümi bu kitapdaky şägirde sargyt edilýän zatlaryň ählisini diýen ýaly durmuşda ýerine ýetirmekde gabat gelýänligim üçin bagtly duýdum, beýleki bir tarapdan bolsa, bu kitaby okamakda beýle gijigenligim üçin özümi juda betbagt saýdym.
Geliň ilki bu täsin eser barada, onuň döremeginiň sebäpleri barada gysgaça tanyşalyň! Bu eser Lussiý Anneý Senekanyň öz döwürdeşi we atdaşy, Sissiliýanyň prokurory Lussiliýa ýazan hatlarydyr. Jemi 24 hatdan ybarat bolan bu eser olaryň hakykat ýüzünde alyşan hatlary esasynda taýýarlanypdyr. Ýöne soňlugy bilen filosofik pikirler we garaýyşlar bilen has baýlaşdyrylypdyr. Seneka Lussiliýanyň hakyky stoik, ýagny biziň eramyzdan ozalky 300-nji ýylda dörän akymyň doly derejeli wekili bolmagyny gazanmak isläpdir. “Stoisizm” diýilip atlandyrylan bu akymyň wekilleri hakyky suhangöýler, dilewarlar, filosofiýadan, jemgyýetçilik ylymlaryndan doly habarly adamlar bolup, olar durmuşy görüpçiliksiz, arassa kalply, ynsaply, yzasyz ýaşamaklygy gazanmaklyga çagyrýan adamlar bolupdyrlar. Il arasynda uly hormat-sylaga eýe bolan bu adamlar döwrüň saýlama şahsyýetlerine öwrülipdirler.
Hawa, Seneka öz şägirdini hut şeýle adamlaryň hatarynda görmeklik isläpdir. Seneka juda sada sözler bilen şägirdine durmuşda gaty möhüm zatlary, ömrüň esasy özenini sargyt edýär. “Sen hemişe adamlaryň arasynda gezeniňde saňa hamala ynsan gözleri däl-de, Hudaýyň gözi seredýän ýaly hereket et! Hudaý bilen bolsa, edil adam bilen gürleşýän ýaly gürleş!”. Bu ýigrimi asyr mundan ozal aýdylan sözler! Bu sözleri ýene iki müň asyr soňra aýtsaň hem möwritini ýitirip, täsirini gaçyrar öýdemok. Hakykatdan hem eger-de biz içimizde adalatyň dabaralanjakdygyna bolan ynam hem ynsabymyz bilen hereket etsek gaty kän ýalňyşlyklarymyzyň öňüni alyp bilerdik. Biziň käbirimiziň bilip ýa-da bilmän goýberýän käbir säwliklerimiz bolsa köp ýerde bir topar adamynyň ykbalyny kesgitleýär. Bu bolsa äwüp-säwüp gowulyga bolaýsa-ha, ne ýagşy!
Ine şol säwlikleri goýbermezlik üçin hem bize durmuşyň içinde “gaýnap, bişen” halypanyň maslahaty juda zerurdyr. “Lussiliýa sen adamyny tanamakda ejir çekýän bolsaň, dilegini jemagatda çekinmän dile getirip bilýän adamlaryň ýanynda bolgun! Erbet dilegli adamlar hiç haçan daşyndan sesli dileg edip bilmezler!”. Hawa, biziň halkymyzda hem “Içimi tap”, “Içi güjükli” adamlary halamaýarlar. Şadyýan, ýüregindäki dilinde adamlary hemmeler sylaýar. Olaryň hemişe dosty-ýary kän bolýar. “Dost ýüzüňe” diýen sözem bar. Ine hakyky halypanyň şägirdine öwretmeli esasy meseleleriniň biri hem şu. Seneka ýene-de öz döwürdeşine, şägirdine “Köpçülikden özüňi halas et! Men bu barada kän oýlandym. Sen ýeke bolanyňda has hem ajaýyp açyşlary edersiň. Saňa ýekelik gaty kän zady berer. Sen pikir etme, ýeke galmak hemmelere maslahat berilmeýär! Çünki içi gara pikirli adamlar ýeke galanlarynda olarda has hem garalygyň köpelmegi, hat-da köpçülige düzedip bolmajak derejede zyýan getirmek ähtimallygy ýokarlanýar. Sebäbi adam öz-özi bilen galanynda ondan iň içindäki gizlin pikirleri çykýar. Men indi seni tananymdan soňra saňa ýeke galmaklygyň diňe haýyrly boljakdygyna düşündim.” diýýär. Hawa bu pikir bilen hem ylalaşmazlyk asla mümkin däl! Sebäbi dünýäde yz goýan ýazyjy-şahyrlaryň ählisi hem özleriniň beýik eserlerini ýekelikde, ýalňyzlykda, hut ýürek seslerini özleri diňleýän pursatlarynda döredipdirler.
Ynsanyň iň inçe duýgularynyň taryny tirňildedip döreýän eserleriň ömri çäksiz bolýar. Edil hakyky halypanyň ömrüniň şägirtlerinde dowam edişi ýaly! Özümiň durmuşymy we döredijiligimi timarlaýan hakyky halypaly bolmak bagtyna eýedigime şu eseri okap ýene-de bir gezek tüýs ýürekden buýsandym. Hakyky halypa maslahatyny diňlemekligi durmuş endigine öwürmek bizi gaty kän säwliklerden halas edýär. Halypam Atajan Taganyň şygryýet, döredijilik, ömür, durmuş, maşgala, çaga, dost-ýar… islendik meseledäki berýän maslahatlaryny hakyky durmuşyň “dersleri” hökmünde kabul edip “okap” ýörenime eýýäm eslije wagt geçipdir. Sanasaň on barmaga doly ýetmejek hem bolsa, bu ýyllaryň halypamyň sapaklary bilen beren tejribesini meň ömrümden soňam sanajakdyklaryna ynamym uly. Çünki hakyky halypa durmuş deňzinde ugurdaş şemal ýaly saňa onuň tejribesini ulanyp, öz güýjüň bilen dogry ýola düşmegiňi gazanmaga kömek edýär. Bu müňlerçe ýyllar ozal hem şeýle ekeni… Senekanyň hatlary baradaky söhbedimiz bolsa, indi başlanýar mähriban dost!
Gülşirin HANOWA.
Gülşirin Hanowa Türkmenistanyñ Telewideniýe, radiogepleşikler we kinematografiýa baradaky döwlet komitetiniñ radioýaýlymlar boýunça baş utgaşdyryjysy.
Çeşme: Atawatan Türkmenistan